İnsanın genel eğilimi yaşam tarzını, kültürünü, inançlarını ve ulaştığı medeniyeti belgelendirme ve sonraki nesillere aktarma yönündedir. İlkel toplumdan bilgi toplumu çağına ulaştığımız, kil tabletlerden e-belgelere geçtiğimiz bu günlerde teknolojinin sürekli gelişmesine bağlı olarak arşivcilik mesleği de sürekli değişen ve yenilenen yapısıyla gelişime ayak uydurmaktadır. Bu bağlamda arşivler, hizmetlerini kullanıcıların beklenti ve gereksinimlerine göre yeniden şekillendirmekte ve kullanıcı odaklı hizmetler sunmaktadır. Bu konu başlığı altında modern arşivcilik yöntemleri,  kolay tasnif sistemi, araştırma sürecini iyileştirme,  zaman ve mekân tasarrufu, çoklu erişim gibi arşivciliğin yeni birçok unsuru ve buna bağlı sorunsalların yanı sıra arşivlerin gelecekteki durumu ele alınacaktır.

Türkiye’de önemli bazı devlet adamlarına ve kimi yazarlara ait olanlarının dışında özel arşiv bağışı geleneği oldukça yenidir. Bağışların artışına bağlı olarak arşiv merkezlerinin ve özel arşiv koleksiyonu barındıran çeşitli kurumların sağlama çalışmaları da son yıllarda ciddi bir artış göstermiştir. Kuruma kazandırılacak özel arşivlerin saptanmasında, kurumun niteliği, kuruluş amacı ve bu çerçevede oluşturulan kurumsal arşiv politikaları aynı zamanda arşivin içinde bulunduğu tarihsel dönem, belirleyici unsurlardır. Sağlama, koruma ve yararlandırma özel arşivlerde üç temel kavramdır. Özel arşiv barındıran kurumlarda aktif bir sağlama politikası, kurum ile bağışçı arasındaki ilişkiler, özel arşivlerin sağlanması ile korunması, erişime açılması ve araştırmacılarla buluşturulması bu üç temel kavram çerçevesinde yürütülmektedir. Arşivcilerin bilinçli çalışmalarıyla artık arşivler sadece geçmişin bekçiliğini yapan ve koruma fonksiyonunu yerine getiren mekânlar olmaktan çıkmıştır. Bu oturumda, arşivlenen belge ile arşivcinin bağı ve ilişkisinin bugün ulaştığı boyutların yanı sıra Türkiye’nin önemli arşiv merkezlerindeki özel arşiv sağlama politikaları ile birlikte mevcut özel arşivlerin bugünkü ve gelecekteki durumu tartışılacaktır.

Arşivler devlet, şirket, aile, halk veya birey gücü fark etmeksizin her zaman güçle ilintili olmuştur. Arşivler, baskı veya direniş aracı olabilirler. Her durumda da güç ilişkilerini yansıtırlar. Tüm dünyada, kamu arşivleri tarafından dayatılan “sessizlikler”, belirli bir grubun perspektifini sunan “karşı arşivler”, “hafıza mekânları” veya “kimlik arşivleri” kurma hareketlerine yol açmıştır ve kamu arşiv kurumlarının devletin çıkarları dışında herhangi bir çıkarı temsil edip etmediğini sorgulayan karşı-anlatılar ve mekânlar ortaya çıkmıştır. Bu oturumda karşı arşivlerin kurulmasına neden olan nesnel durumlar ve karşı arşiv örnekleri tartışılacaktır. Bu bağlamda iktidar alanı olarak arşivler konu başlığı ele alınacaktır. Ayrıca arşiv profesyonelliğinin bir ölçütü olarak tarafsızlık bu oturumda gündeme getirilecektir.

Arşivcilik alanında en tartışmalı ve zor konulardan bir tanesi açık/kapalı arşivler ve arşivler üzerinde sansürün etkileridir. Araştırmacıların gereksinimleri, bu gereksinimlere yasal ve idari sınırlamalar doğrultusunda uygun yöntemler bulmak ve bu doğrultuda politikalar oluşturma konusu bu oturumda çeşitli yönleriyle ele alınacaktır. Özellikle bu oturumda kamu arşivlerine erişim özgürlüğü, yasal çerçeve, kamu arşivlerinde bireysel taleplerin nasıl değerlendirilmesi gerektiği, şeffaflık ve gizlilik arasındaki denge tartışılacak; diğer yandan arşivlerin sansürle nasıl sınandıkları ele alınacaktır. Bu oturumda açık arşivler, kapalı arşivler, gizli arşivler ve sansürün yarattığı arşivler de tartışmaya açılacaktır.

Arşivlerde sağlama ve arşiv politikaları birbiriyle etkileşimli bir süreçtir. Bu sürecin önemli bir adımı kurumların sağlamayı amaçladıkları belgeleri ilgilendiren politikalar oluşturmalarıdır. Sağlama politikası, bir arşiv kurumunun karar alma ve kaynaklarını bu yönde kullanmayı sağlayan önemli bir araçtır. Bu politika arşiv kurumunun planlı, koordineli ve sistematik bir şekilde çalışabilmesinin belkemiğidir. Kurumun hangi arşiv kayıtlarını sağlayacağı veya koruma altına alacağını tanımlar ve ayrıntılı sağlama stratejileri, değerlendirme kriterleri ve ilgili prosedürlerin geliştirilebilmesi için bir temel oluşturur. Sağlama politikaları aynı zamanda arşivlerini bağışlamak isteyen bağışçılar için de önemli bir referans oluşturmaktadır. Sağlama politikası bir kurumun misyonunu mümkün olan en açık şekilde özetlemelidir. Bu oturumda arşivlerde sağlama çalışmalarının yukarıdaki bağlamda tartışılması amaçlanmaktadır.

Sözlü tarih çalışmaları ile ilgili yöntemler, görüşme teknikleri ve yaşam tarihçeleriyle ilgili pek çok şey bugüne kadar yazıldı ve gündeme getirildi. Bu oturumda sözlü tarih çalışmalarının çok daha az ele alınan öteki yüzü tartışılacak, görüşmelerin ses kayıtları, görsel kayıtlar (fotoğraf, video çekimleri), bunların deşifre edilmesi ve buna bağlı çıktıların arşivlenmesi ele alınacaktır. Ülkemizde sözlü arşivlerin varlığı ve onun etrafında gelişen sorunlar ve arşivcilik mesleğinin daha az bilinen bir alanı olan sözlü belge arşivcisi/sözlü arşivci bu oturumun konularından biri olacaktır.

Resim, fotoğraf, grafik ile afiş, kartpostal, foto-kart, karikatür gibi farklı formatlarda üretilmiş görselleri korumak, verilerini arşivlemek, kimyasal yapıları ve fiziksel özellikleri bozulmadan günümüz teknolojisine uygun formatlara aktarmak arşivciler için her zaman önemli uzmanlık alanlarından biridir. Fotoğraf, keşfedildiği 19.yy’dan bugüne 150 yılı aşkın süredir çok farklı boyutlarda, negatif/pozitif film, cam gibi farklı taban malzemeler üzerine kaydedilmiş, basılmış, çoğaltılmış ve oldukça hızlı format değişimleri geçirmiştir. Günümüzde arşivciler görselleri sanal ortama aktarabilmek ve onları zamana karşı koruyabilmek için dijitalleştirme çalışmalarını ön plana koydular. Dijitalleştirmede farklı çözünürlüklerde tarama ve jpeg, tiff gibi farklı formatlarda kaydetme uygulamaları gözlenmektedir. Veri tabanları, kataloglar, aradığımız konuya, kişiye, mekâna erişimde önemli yardımcılardır. Bu oturumda kurumlarda bulunan görsel arşivler, kamuya açık görsel arşivler (sanal ya da dijital arşiv), kullanılan tasnif yöntemleri, dijitale aktarım, sanal ortamda filigran kullanımı ve kamuya açık görsellerde kaynak gösterme/göstermeme gibi konular tartışılacaktır.

Arşiv belgeleri, marjinalleşmiş grupların hikâyelerini anlatmak, tarihteki adaletsizlikleri belgelemek ve çevresel olarak sürdürülebilir ve insancıl gelecekleri teşvik edecek kampanyaları desteklemek için kullanılabilir. Dünyada son zamanlarda kamu arşivleri, bu gruplara ulaşmak ve belgeleri mümkün olan en geniş sosyal ilgi alanlarına ve aktörlerine ulaştırmak için güçlü bir çaba sarf etmektedirler. Sosyal aktivistler ve kamu yararına çalışan gruplar, gelecek nesiller için kendi belgelerini, seslerini ve hikâyelerini arşivlemenin önemini savunmaktadırlar. Bu oturumda arşivler ve aktivistler arasındaki kaynak sağlama ve koruma konuları ele alınacaktır. Ayrıca arşiv ve aktivizmin uygulamada birlikte nasıl çalıştıkları da gündeme getirilecektir.

5 Haziran 1994’te Londra’da, Courtauld Sanat Enstitüsü, Freud Müzesi ve Psikiyatri ve Psikanaliz Tarihi Uluslararası Derneği’nin himayesinde René Major ve Elisabeth Roudinesco, Memory: The Question of Archives başlıklı bir konferans düzenlediler. Jacques Derrida bu konferansta arşiv kavramının anlamını, doğasını ve işlevini ele aldığı The Concept of the Archive: A Freudian Impression başlıklı İngilizce bir konuşma yapmıştır. Daha sonra konuşmasının başlığı Fransızcada Mal d’Archive: Une Impression Freudienne olarak ifade edilmiştir. Bugün arşivciler, arşiv kurumlarında stratejik planlama, maddi kaynaklar ve teknolojik bilgiye giderek daha çok gereksinim duyuyorlar. Sürekli bu baskı altındayken doğal olarak arşivcilikle ilgili felsefi düşünceye zaman ayırmak kolay olmuyor. Arşiv kavramını bir kamusal alan, düzenleyici bir otorite kaynağı ve stratejik bir kavram olarak yeniden düşünmek ve irdelemek isteyenler için Derrida’yı okumak ilham verici bir kaynak olabilir. Bu bağlamda Derrida’nın Arşiv Humması makalesinin arşivciliğe etkileri ve katkıları tartışılacaktır.

Sinema/film arşivleri film, video, belgesel, televizyon programları ve haber yayını görüntüleri gibi hareketli görsel-işitsel içerikleri sağlar, tamir ve restorasyonunu yapar ve onları zamana karşı korur. Neredeyse her ülke kendi ulusal görsel-işitsel mirasını korumak amacıyla kurumlar oluşturmuştur. Film arşivleri, görsel-işitsel bellek yaratarak, geçmişe bakış açımızı şekillendirmede temel bir rol oynarlar. Dijital dönüşüm, geniş ölçüde ulusal film arşivlerinin rolünü de etkiledi ve değiştirdi. Eskiden bu kurumların başarısı koleksiyonlarının niceliği ve niteliği iken bugün çağdaş arşivlerin en önemli amaçlarından biri korudukları materyalin erişimini sağlamaktır. Çıkan yangınlarla ve türlü ihmallerle geçmişinin önemli bir kısmını kaybeden Türk Sineması, çağdaş koruma tekniklerinin eksikliğini yaşamaktadır. Bu kurumlar yalnızca sinemada değil, görsel-işitsel kültürün her alanında temel bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun yanı sıra arşiv geleneğinin tam olmadığı, kişilerin ve kurumların arşivlerinin çöpe atıldığı, hurda kâğıt olarak satıldığı, yangın, sel baskını, olumsuz depolama ve yararlandırma şartları nedeniyle, Türkiye’de pek çok arşiv kaybolmuştur. Bu oturumda Türkiye’de film arşivleri, yaşadıkları sorunlar, geleceğe yönelik projeler ile birlikte hangi arşivlerin nasıl kaybolduğu ve kaybolma tehlikesi altında bulunan arşivlere ilişkin bilgilerin ortaya çıkarılması konuları da gündeme getirilecektir.

Arşiv çalışmalarının en önemli yönlerinden biri bağışçı ile sürdürülen ilişkilerdir. Belge bağışı artık bugünlerde sadece bir kez yapılan bir bağış şeklinde algılanmıyor. Bağışçı ile arşivci arasında ilişkiler sürdürülüyor ve yıllar içinde bağışçılar yeni belge bağışlamaya devam ediyorlar. Ancak arşivciler, hem temsil ettiği kurumların sağlama misyonlarını yerine getirerek tarihi belgelerin sağlanmasında hem de bağışçıları iyi anlamak konusundaki yeteneklerini geliştirmelidirler. Sağlama politikalarında arşivciler, bağışçıları aktif olarak aramalı ve kendileriyle sürdürülen ilişkilerde, bağış yapan kişinin kendisinin de bu süreçte önemli bir rol üstlendiğini iyi anlatabilmelidir. Arşivci bağışçıya belgelerinin, güvenli fiziksel ve dijital depolama ortamında muhafaza edileceğini ve bu belgelerin denetimli olarak kullanılacağını, kuşkuya yer bırakmayacak bir netlikte açıklayabilmelidir. Dolayısıyla arşiv bağışlarında arşivcinin rolü çok önemlidir. Bu oturumda aktif arşiv sağlama politikaları, arşivci ve bağışçı ilişkileri ele alınacaktır.

Arşivciler, toplumsal belleğin korunması bağlamında yürüttükleri mesleklerinin amaç ve tanımı doğrultusunda toplumda dürüst, tarafsız, tutarlı, şeffaf ve nesnel profesyoneller olarak bir imaj yaratmışlardır. Bu imaj önemli ve korunması gereken bir mesleki değerin ve ayrıca mesleki etiğin temel dayanağıdır. Ancak son 50 yıldır bu imaj önemli dönüşümler ve değişiklikler geçirmiştir. Bu oturum, arşivcilerin değişen arşivcilik ortamında üstlendikleri rolleri sistematik olarak gözden geçirmeyi amaçlamaktadır. Efemera toplayan koleksiyoncular da arşivciler ve sahaflar ile birlikte tarihsel belgelerin korunmasında önemli bir rol üstlenmektedirler. Sahaflık mesleği ticari amaçla ve kendi ilişki ağları içinde kendi özel yöntem ve teknikleri ile özel arşiv, kitap ve belge toplayan bir başka meslektir. Sahaflar, yıllar içinde kurdukları bu ilişkiler sayesinde, pek çok yerden arşivlerle ilgili bilgi alır ve kaybolmaya aday birçok değerli arşivi kendi özel yöntem ve teknikleri ile takip ederek satın alma yoluyla edinir ve çeşitli koleksiyonculara ve kurumlara satmak suretiyle kazandırır. Bu oturumda arşivciler, koleksiyoncular ve sahafların özel arşivlere ulaşmada ve bu şekilde toplumsal belleğin korunmasına yaptıkları katkılara dair yaşadıkları deneyimler paylaşılacak ve bu meslek alanlarında gündeme gelen sorunlar tartışılacaktır. Paylaşılan bu deneyimlerin, ileride arşiv materyallerinin nihai olarak ait oldukları yerlere yani kurumsal arşivlere ulaşmasındaki yolları kısaltıp kolaylaştırmaları, bu oturumun arzulanan asıl sonucudur. Ayrıca bu alanda kurulmuş mesleki dernekler, bu konu ile ilgili çıkan dergiler ve alanında öncülük etmiş yayınlar da bu oturumda ele alınacaktır.

“Dijital doğan” terimi, dijital biçimde ortaya çıkan bilgi ve belgeleri ifade eder. Bu, fiziksel kâğıt kayıtlarının taranması ile oluşturulan dosyalarda olduğu gibi analog materyallerin yeniden biçimlendirilerek dijital hale gelmesiyle aynı durum değildir. Dijital arşivler konusu sık gündeme gelen ve hakkında çok yazılmış bir konudur. Ancak dijital belgeleri kataloglama konusunda önemli boşluklar bulunmaktadır. Aynı zamanda web siteleri, bloglar, internet ortamında yayın yapan dergiler ve gazeteler, e-mailler ile sosyal medya alanlarında da arşivleme ve kataloglama konusunda boşluklar mevcuttur. Bu oturumda konu ile ilgili teknolojik değişimler ve arşivcilik mesleğinin dijital malzeme taleplerine verdiği yanıtlar ele alınacaktır.

Tarihçiler arşiv belgelerini entelektüel bir süreçten geçirirken arşiv kurumlarında yaşadıkları deneyimler genellikle bir gizem olarak kalırlar. Arşivlerin oluşturulmasının arkasındaki öyküler, yaşanan bu süreçlerin arşivlerde bulunan belgeleri kaçınılmaz olarak nasıl şekillendirdiği ve tarihçilerin bu arşivleri nasıl yorumladıklarını etkiler. Arşivlerin tarihçiler için önemine rağmen, onların arşivlerle karşılaşmaları hakkında çok az şey yazılmıştır. Arşivler ve kullanımları ile ilgili çeşitli özellikler ve bakış açıları, farklı sonlar hatta hiç bitmeyen bir anlatım döngüsü vardır. Bu oturum bu alandaki özgün deneyimlerinizi ve arşivlerin peşine düşerken yaşadığınız kişisel deneyimleri aktarabileceğiniz bir oturum olacaktır.

Arama kılavuzları, bir koleksiyonun kapsamı ve içeriği hakkında genel bir fikir verir. Arşivciler, koleksiyonlardaki malzemeyi tanımlamak için ayrıntılı envanterler, kayıtlar, indeksler ve kılavuzlar oluşturur. Bu kılavuzlar koleksiyon içindeki bilgilere erişimi kolaylaştırır ve koleksiyon içindeki belirli bilgileri kolay ve hızlı bulma amacına hizmet eder. Arşiv materyalinin işlenmesi süreci önce belgelerin düzenlenmesini ardından ise tanımlanmasını içerir. Tasnif süreci belgelerin kimin tarafından ve niçin yaratıldığını, hangi koşullarda üretildiğini, hangi işlev ve faaliyetleri belgelediklerini ve fiziksel niteliklerini anlayabilmek için belgelerin incelenmesi sürecidir. Bugün arşivciliğin geçirdiği değişim ve dönüşümlerin sonucunda arşivciler eskisi gibi anonim tasnif şemaları yapmamakta bu şemaları kendi adlarıyla yayınlamaktadırlar. Arşivci, belgelerin tasnif şemasını oluştururken belgeler arasında bağlar kurarak ve yeni kayıtlar ortaya koyarak yeni bir düzen ve değer yaratmaktadır. Böylece arşivci belgelerin içeriği, ortaya çıkış nedenleriyle ilgili yeni olguları öne çıkartarak arşiv fonunun entelektüel düzenini sağlamaya çalışır. Kataloglama, koleksiyonları belgelemenin önemli bir aşamasıdır. Kataloglama, doğru açıklamalar ve anahtar sözcükler oluşturarak koleksiyonlar üzerinde daha fazla entelektüel kontrol sahibi olmanızı sağlar ve koleksiyonlara erişimi kolaylaştırır. Bu oturumda arama kılavuzu, tasnif şeması ve kataloglamanın aşama ve süreçlerinin geçirdiği değişiklikler ele alınacaktır. Gündemde olan OCR’lı dijital belgelerin tasnif şeması ve kataloglamaya artık gereksinim duyulmadığı görüşleri de gündeme getirilecektir. Kurum, ülke, dil, katalog olgularını ortadan kaldıran “sıfır kâğıt” uygulamasına doğru yol alıp almadığımız da tartışılacaktır.

Arşivler yüzyıllarca tarihsel kayıtların korunduğu, değişmez ve tarafsız mekân ve kurumlar olarak kabul edilmişse de, yeni çalışmaların ışığında arşivlerin, iktidarla doğrudan bağlantılı ve erk yanlısı bilgiyi üretmeye ve toplamaya aracılık eden yapılar olduğu ortaya çıkmıştır. Özellikle resmi arşivlerin ağırlıklı olarak erkeklerin ve onların uğraşıları tarihi olduğunu ön plana çıkaran ve kadın tarihinin gizlendiğini ortaya koyan feminist tarihçiler arşivlerin yeniden düşünülmesine önemli katkılar sağladılar. Feminist tarihçilerin amacı kadınları tarihte görünür kılmak ve onları araştırma gündemlerinde tutmaktır. Bu amaçla yeni çalışma yöntemleri bulmak, arşivcilerin, feminist tarihçilerin ve toplumsal cinsiyet tarihi alanında araştırma yapanların birbirleriyle iletişim kurmalarını ve işbirliği yapmasını sağlamaktadırlar. Bu bağlamda, toplumsal cinsiyetin dinamiklerine ilişkin tarihsel verileri toplayan arşivler, kuir ve toplumun göz ardı ettiği diğer gruplara ilişkin arşivler ile toplumsal cinsiyet çalışmalarının gelişim tarihi, bu çalışmaların sürdürülebilirliği ve işbirliği açısından önemlidir. Bu oturumda toplumsal cinsiyet çalışmaları ve konularıyla ilgili bilgileri koruyan ve yaygınlaştıran kurum ve uygulamaların tarihsel ve sistematik olarak nasıl iç içe geçtikleri ve teknolojik gelişmelere paralel olarak geçirdikleri derin dönüşümler tartışılacaktır. Bunun yanı sıra kadınlarla ilgili birincil kaynakları barındıran arşiv merkezlerinin kurulması ve geliştirilmesi ile geleneksel arşiv kurumlarının sağlama politikaları, “toplumsal cinsiyet eşitliği” kavramı çerçevesinde ele alınacaktır.

Kadın merkezli arşivlerin temel amacı, kadınların sözel, görsel ve yazılı bilgi ve belge mirasını derlemek, korumak ve bu bilgiyi erişime sunarak kadınların özgürleşmesine katkıda bulunmaktır. Bu aynı zamanda kadınların kendi tarihlerine sahip çıkabilmeleri için gerek duydukları birincil kaynakların sağlanması amacıyla yürütülen çalışmaların bütünlüğünü de ifade eder. Kadın arşivlerinin tarihi ve kadınlara ait belgelerin toplanması büyük bir kültürel ve toplumsal gelişmeyi yansıtmaktadır. Belge üretme ve arşiv düzenleme eylemi güçlü, yaratıcı bir eylemdir ve kadınlar her iki süreci de kadın kimliklerini geliştirmek için kullanmıştır. Kadın tarihi ve feminist tarih yazımı alanında çalışan araştırmacıların, kadın tarihi arşivcileri ve üniversitelerde bulunan kadın/toplumsal cinsiyet araştırmaları merkezlerinin işbirliği ve ortaklığı önemlidir. Bu oturumda kadın merkezli arşivcilik çalışmaları, arşiv kurumlarında kadınların “eksik ve yetersiz temsili” konusunda farkındalık oluşturulması ve bu eksikliğin giderilmesi yönünde atılan adımların yanı sıra, kadınlarla ilgili birincil kaynakları barındıran arşiv merkezlerini yaygınlaştırmak, geliştirmek ve kadınların bilgi-belge mirasını korumak konusunda neler yapılabileceği ele alınacaktır.

Aktivizm geçmişten bu güne her zaman kadın arşivleri açısından önemli bir yere sahiptir. Arşivler için yeni sağlama stratejileri ve girişimleri geliştirilirken arşivciler ve aktivistler yakın işbirliği içindedir. Aktivistler bilgi ve belge çeşitliliğini artırmak, hesap verebilirlik ile sosyal adaleti teşvik etmek için arşivlerin gücünü kullanabilirler. Bu oturumda hem aktivizm ve kadın arşivleri arasındaki ilişkiler pratik ve teorik açıdan ele alınacak, hem de aktivizmin arşiv uygulamasına nasıl dâhil edildiği gündeme getirilecektir.

Kadınların kendilerine ait özel bir arşiv oluşturma ve belge saklama alışkanlıkları azdır. Böyle bir alışkanlığın söz konusu olması durumunda dahi toplumsal baskılar arşivleme önünde ciddi engeller oluşturmuştur. Örneğin aile arşivleri içinde kadınlara ait bilgi ve belgeler “Diğerleri” başlığı altında ayrıca arşivlenmiş, yahut bu bilgi ve belgeler aile arşivlerine dâhil edilmemiş ya da imha edilmiştir. Kütüphanelerde ve arşivlerde kadınlarla ilgili bilgi ve belgelerin bir aile arşivi veya bir erkeğin arşivi içinde değerlendirilerek kadınların görünmez kılındığı gerçeği sıklıkla rastlanılan bir durumdur. Kadın araştırmacılar ve kadın kütüphaneleri bu koleksiyonlar üzerinde çalışarak, saklı koleksiyonları ortaya çıkarmaktadırlar. Bu oturumda kadınlarla ilgili parçalı kadın koleksiyonları diyebileceğimiz, daha çok ailelerin veya erkeklerin özel arşivleri arasından çıkan saklı kadın arşivlerini keşfetme, kullanıma ve erişime hazır hale getirme süreçleri gündeme getirilecektir.

Diploma, günce, mektup, albüm gibi yazılı ve görsel somut belgeleri olan kadınların sayısı oldukça azdır. Oysa kadınlar aile ve akrabalık ilişkilerini, ailelerinden kuşaklar boyu aktarılan hikâyeleri, kültürel ritüelleri, sırları, doğaya, beslenmeye, tedaviye dair bilgileri ve yemek tariflerini genellikle hafızaları vasıtasıyla saklar ve aktarırlar. Kırsal toplumlarda ve kentlerde kadınların kendilerinden önceki kuşaklardan, kadınlardan aldıkları sözlü bilgileri genç kuşaklara aktarımı, giderek kesintiye uğramakta, bu bilgilerin yazıya geçirilmesi ve belgelenmesi daha da önem kazanmaktadır. Sözlü tarih, tarihin yazmadığı yaşanmışlıkları ve olguları ele alır ve kadınlar yazılı olmayan geçmişin en önemli taşıyıcı ve aktarıcı öznelerindendir. Sözlü tarih hiyerarşinin kırılmasını sağlayan, hafızanın güçlenmesi sonucunu doğuran,  aynı zamanda terapi işlevi gören bir tarih yazım yöntemidir. Sözlü tarih hem görüşmeyi gerçekleştireni, hem de görüşülen kişiyi anlatıya katmayı zorunlu kıldığından;  yapısı ve felsefesi gereği kolektivizm gerektirir ve katılıcımdır, dışlamaz ve kapsayıcıdır. Feminist araştırmacıların, feminist yöntemlerin başlıca ilkesi olan, çalışmanın kimin işine yarayacağı sorusunu da merkeze almasıyla sözlü tarih, feminist tarih yazımında önemli bir yere sahiptir. Sözlü tarih yöntemi ile feminist anlayışın ortaklaşabilmesi, ilhamını/kaynağını, geleneksel tarihi kaynakların ve tarih yazımının genellikle kadınların yaşamlarını ihmal ettiğine dair gerçeklikten almıştır. Sözlü tarih, kadınları tarihsel kayıtlara dâhil etmenin, hatta kadınların yaşamlarını gizleyen sosyal, ekonomik ve politik öneme sahip erk tanımlarına itiraz etmenin de bir yoludur. Bu oturumda sözlü tarih yöntemleri, bu alanda çalışacak olan araştırmacılara nasıl yol gösterilebileceği, sözlü tarih çalışmalarının yaygınlaşması için yapılabileceklerin yanı sıra, bu anlatıların güvenli bir şekilde korunabilmesi ve gelecek nesiller için kullanılabilir olmasını sağlamak amacıyla neler yapıldığı ve neler yapılabileceği soruları gündeme getirilecek ve sözlü tarih çalışmalarından örnekler üzerinde durulacaktır.

Arşivlerde yer alan belgelerin içerik ve kapsamlarını görünür kılmak, tanıtımlarını yapmak, daha çok araştırmacının bu koleksiyonlardan haberdar olmasını sağlamak ve kadın tarihi çalışmalarına katkıda bulunmak açısından, katalog çalışmalarının önemi büyüktür. Özel arşiv katalogları araştırmacılar için bir rehber niteliğindedir ve aynı zamanda bir bilgi üretimi alanıdır. Kadın tarihi alanında çalışan araştırmacıların, feminist tarihçiler ve arşivcilerin, kadınlara ilişkin birincil kaynaklar üzerinde yaptıkları araştırmalar sonrasında söz konusu kaynakların bu alanda araştırma yapmak için yetersiz olduğu saptanmıştır. Arşiv kataloglarının böylesine önem kazanması ve birer başvuru kaynağına dönüşmesinin nedeni, arşivcinin çalışmasına başlarken üzerinde çalıştığı belgelerle ilgili sorduğu sorular ve izlediği yöntemdir. Bu oturumda, kataloglar ve koleksiyonlar vasıtasıyla ne türden bir bilgi üretiminin ortaya çıkabileceği ve bu bilginin neye yarayacağı; araştırmacının aradığı belgeye ulaşabilmesinde kolaylık sağlamak için nasıl kapsamlı katalog tanımlamaları yapılabileceği gibi sorular ve yanıtları tartışılacaktır.

Thesaurus, belirli bir konu alanı için oluşturulan bilgi-belge yönetimi sistemleri içinde, söz konusu alandaki bilginin tanımlanmasını ve erişimini en etkin düzeyde gerçekleştirmek için kullanılan bir araçtır. Bilgiyi tanımlamak için kullanılan dil, kadın hareketi ve kadın çalışmaları alanındaki gelişmeleri izleyememekte ve bu durum çoğu kez bilginin erişimine engel olmaktadır. Kadınlarla ilgili belgelerin, cinsiyetçilikten uzak bir biçimde tanımlanması, kataloglanması ve kadınların kendileriyle ilgili bilgilen(dir)me haklarının aracı olarak görülen Kadın Thesaurusu, bilginin önünü tıkayan sistem bozukluklarını ve bilgi kaybını engellemeyi amaçlamaktadır. Bu oturumda, uluslararası alanda, Avrupa’da, kadınlar üzerine araştırmalarda kullanılacak terimlerde standartlaşmayı, kaynaklara erişimde ortak kavramlar üzerinde arama yapmayı, böylece ortak standartlar oluşturmayı sağlayan Kadın Thesaurusu’nun hangi alanlarda ortak bir kavramlar dizini oluşturduğu ve arşivcilikte cinsiyetçi dilden arınmaya nasıl katkı sağladığı ele alınacaktır.

Anadolu coğrafyasındaki kadın örgütlenmesinin ilk örneği olan, 13. yüzyılda Fatma Bacı tarafından kurulan Bacıyân-ı Rûm Teşkilâtı’ndan, II. Meşrutiyet dönemi kadın örgütlenmelerine, Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan kadın örgütlerinden bugünün online platformlarına kadar kadınların kurduğu örgütlere ve modern dünyanın tarihiyle yakın bir ilişki içerisinde olan kadın hareketlerine ait belgelerin toplanıp, düzenlenerek kayda geçirilmesiyle yok olmaktan kurtarılması, kadın tarihi yazımı açısından büyük önem taşımaktadır. Bu oturumda, bilgi ve belgeler yardımıyla kadın örgütlerinin ve kadın hareketlerinin tarihini incelemenin, bu örgüt ve hareketler kapsamındaki çalışmalar hakkında bilgi sahibi olmanın ve gelecekte kadınların tarihini oluşturacak belgelere kaynaklık edecek malzemeyi biriktirmenin arşivcilik açısından önemi ele alınacaktır. Bunun yanı sıra Türkiye’de kadın hareketinin ya da bireyler olarak kadınların, belgelendirmeye yaklaşımı nedeniyle bir arşiv oluşturma geleneğinin tam anlamıyla gelişmemiş olmasının yarattığı eksiklikler ve boşluklar ile bunlardan doğan sorunlar tartışılacaktır. Son olarak kadın portallarının ve bugün internet üzerinden yapılan kadın odaklı yayıncılığın nasıl arşivleneceği de bu oturumda gündeme getirilecektir.

19. yüzyılın sonunda ortaya çıkan fotoğraf, başlangıcından itibaren kültür mirasımızın bir parçası olmuştur. Kadın tarihi yazımında oldukça sınırlı olan yazılı belgelere karşın çok sayıda görsel, eksik kalan boşlukları tamamlamakta, görünür kılmaktadır. Bu bağlamda görsel arşivler tarihin canlı tanıkları olma işlevini üstlenmektedir. Gerçekleştirilmeye çalışılan modernleşme projelerinde kadınların giyimi, saç modeli, başörtüsü gibi dış görünüşlerine ilişkin unsurlar hep önemli olmuştur. Fotoğraflar bize bu projelere konu olan ‘örnek kadınları’ sunar. Kimi zaman da kadınlar, şapka ya da saç modelleriyle, giyimleriyle ve duruşlarıyla kimliklerini, farklılıklarını vurgular ve bunu fotoğraflarda yansıtırlar. Kadınları dönüştürerek nesilleri değiştirme projelerinin izleri, fotoğraflarda, reklamlarda, afişlerde, kartpostallarda, para ve pullarda çok net görülmektedir. Kadın imgesinin değişiminin feminist bir bakış açısıyla taranması, yeniden tanımlanması ve yorumlanması, yeni arşivcilik olanakları ve alternatif okuma yöntemleri ile sağlanabilir. ‘’Kadın Tarihine Görsel Bir Bakış’’ oturumunda toplumsal gerçeklere tanıklık eden ve önemli bir kültürel olgu olarak karşımıza çıkan görseller kadın tarihi çerçevesinde ele alınacaktır.

Kadın tarihinde belgeyi ve arşivi yeniden kavramsallaştıran yeni eğilimler ortaya çıkarken arşiv çalışmalarında kadınların ses ve yazılarının genellikle gizlendiği ya da tamamen kaybolduğuna dikkat çekilmiştir. Ardından belgelerin geleneksel okuma yöntemleri dışında okunmasına yönelik çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Böylece belgeleri sorgulamak amacıyla birçok bilgi katmanını bir araya getirmek ve geçmişte saklı kalan kadınların hayatlarını yeniden inşa etmek için yeni yöntem arayışlarına girilmiştir. 60’lardan ve 70’lerden itibaren sosyal tarihçiler ve kadın tarihçiler, şimdiye kadar çalışan grupların/emekçilerin, etnik toplulukların ve kadınların marjinalleşmiş seslerini kurtarmaya çalışırken başlayan metodolojik tartışmaları devam ettiriyorlar. Geleneksel arşiv kaynaklarında araştırdıkları konuları çok fazla bulamayan bu araştırmacılar, toplumsal hareketlerin ürettiği gazeteler, şarkılar, maddi nesneler ve sözlü tarih görüşmeleri de dâhil olmak üzere bir dizi yeni ve sıra dışı kaynak buldular. Bu araştırmalar çerçevesinde gelişen bir başka yeni eğilim de metinleri “geleneklere aykırı” bir şekilde okumak, o metinde incelenmemiş alanları, boşlukları, sessizlikleri ve çelişkileri bulmak ve onlara dikkat çekmek olarak karşımıza çıkıyor. “Geleneklere aykırı” okuma olağan okumadan farklıdır. “Geleneklere aykırı” okurken, belgenin yaratıcısıyla birlikte yürür, sorgular, araştırır ve düşüncelerini ifade etme yolları incelenir. Bu oturumda arşivlerin nasıl sorgulandığı ve “geleneksel olmayan” belge okumaları gündeme getirilecek ve bu arayışların kadın merkezli arşivler için yarattığı fırsatlar ele alınacaktır.

Bu başlık altında arşivciliğin feminist eleştirisi ile birlikte arşivcilik eğitimi, uygulamaları ve arşivcilik mesleğine ilişkin alanlarda ortaya çıkan sorunlara feminist deneyimin getirdiği açılım ve cevaplar tartışılacaktır. Kadın merkezli arşivcilik genellikle koleksiyon geliştirme konularına odaklanmıştır ama arşiv kurumlarında radikal dönüşüm ve temsil politikalarının ilerleyebilmesi eleştirel feminizmin katkılarına da bağlıdır. Feminist deneyim, arşiv teorisi ve pratiğinin kadınların arşivlerde daha iyi temsil edilmesine önemli katkıları bulunmaktadır. Arşivcilerin ve arşiv kurumlarının karşı karşıya kaldıkları günümüz sorunlarına eleştirel feminist kavram ve metodolojilerin nasıl katkıda bulunabileceği bu oturumda gündeme getirilecektir.

Cumhuriyet öncesinde bir kadın hareketi yaşandı mı? Bu doğrultuda görüş ve talepler üretildi mi? türü sorulardan yola çıkarak yapılan araştırmalar ve sorgulamalar sırasında Osmanlı dönemine ait kaynaklara başvurma, kadınlar için önemli bir sürecin başlangıcı oldu. Osmanlı toplumunda kadın hareketi bir özgürlük ve eşitlik hareketi olarak ortaya çıkmış, toplumun genel özgürlüğü ile paralel bir süreklilik izlemiştir. Kadın sorunları Osmanlı toplumunda edebiyattan basına, düşün akımlarına kadar pek çok alanda kendini göstermiştir. Bu konuda araştırma yapanların, ağırlıklı olarak Osmanlı kadınlarının anılarına, ürettikleri edebi metinlere ve ikincil kaynaklara başvurmaları genel olarak Osmanlı kadınlarına ilişkin özgün kaynakların hayli nadir olmasından kaynaklanmıştır. Bu şartlar altında yeni kaynak ve bilgilere ulaşmak özel bir çaba gerektirmiş, Osmanlı toplumundaki kadınların mücadelelerini, eylem ve taleplerini en iyi gösterecek kaynaklar kadın dergileri ve dernekleri olmuştur. 600 yıllık Osmanlı İmparatorluğu’nda kadının statüsünü araştırmak için Osmanlı Arşivi’ne başvurmak ve eski harfleri okumak bu sürecin iki önemli unsurudur. Bu oturumda hem Osmanlı arşivlerinde, hem de Osmanlı döneminde kadınların ürettiği kaynaklarda toplumsal cinsiyet olgusu gündeme getirilecektir. Ayrıca Osmanlı devlet arşivlerinde yürüttükleri araştırmalarla Osmanlı’da kadın, toplumsal cinsiyet ve cinsellik üzerine çalışan tarihçilerin arşiv çalışmalarında karşılaştıkları sorunlar ve bu sorunları aşmak için kullandıkları teorik ve yöntemsel yaklaşımlar ele alınacaktır.

Türkiye’nin ilk ve tek kadın merkezli arşiv ve kütüphanesi olan Vakıf, koleksiyonları Osmanlı’dan günümüze Türkiye’de kadınlara ait ya da kadınlarla ilgili eserleri, belgeleri barındırması açısından önemli bir kurumdur. Var olan malzemenin sürekli olarak yitirilme veya yok edilme tehlikesinin bilinciyle yazılı, işitsel, görsel ve üç boyutlu materyalleri/belgeleri toplayarak arşiv ve koleksiyonlarını oluşturan Vakıf, kadınların gündelik ve özel yaşamıyla ilgili kaynakları elde etmek için özel bir çaba gösterir. Kadınların kişisel arşivleri, aile evrakları ve arşivleri, mektupları, günceleri; kadın örgütlerinin kampanyaları ve kayıtları, sanat eserleri, otobiyografiler ve biyografiler, filmler, videolar, afişler, efemera, sözlü tarih kayıtları ve deşifrelerinden oluşturulan bu koleksiyonlar, kadınlar hakkında başka hiçbir yerde bulunamayacak çok değerli bilgi kaynaklarını içermektedir. Bu oturumda arşivcilik deneyimi, oluşturduğu arşiv ve koleksiyonların niteliği, sağlama, koruma ve erişime açma konusunda getirdiği alternatif çalışma yöntemleri ve sağladığı belgeler aracılığıyla Kadın Eserleri Kütüphanesi’nin son 30 yıldır kadın tarihi yazımına yaptığı katkılar ele alınacaktır.

Geride bıraktığımız 40-50 yılda üniversiteler bünyesinde kurulan, kadın araştırmaları ve/veya toplumsal cinsiyet araştırmaları merkezleri,  arşiv kurumları bir araya gelip kadın merkezli belge sağlama, koruma ve erişime açma konularında birlikte çalışarak, kadın tarihi ve toplumsal cinsiyet tarihi için arşivcilik konusunu gündeme getirme çabasına girdiler. Arşivcilik dünyasıyla toplumsal cinsiyet araştırmaları birbiriyle çok yakından ilintili,  ancak birbirinden bağımsız iki alan ise de, bu iki ayrı alanın birlikte çalışarak ilerlemesi gerektiği artık kabul görmüş bir konudur. Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları ile Bilgi ve Belge Yönetimi öğrencilerine, arşivlerde toplumsal cinsiyet temelinde araştırma yapmanın yöntemlerinin öğretilmesi önemlidir. Arşivler, geçmişin bekçiliğini yapan kurumlar olarak değil, öğrencilerin eleştirel ve yaratıcı bir şekilde geçmişle etkileşime girebileceği, bilgi çağının kurumları olarak tanıtılmalıdır. Bu oturumda toplumsal cinsiyet araştırma ve uygulamalarıyla arşiv uygulamaları arasındaki benzerlikler ve farklılıklar, toplumsal cinsiyet eksenli tarihsel ve güncel bilgiyi koruma-derleme ve anaakımlaştırmanın/yaygınlaştırmanın yolları ile birlikte, bu süreçte karşılaşılan zorluklar da göz önünde bulundurularak, arşivlerin kurumsal ve teknolojik dinamikleri içerisinde feminist bilgiyi nasıl ürettikleri gündeme getirilecektir. Bunlara ek olarak arşivlerin toplumsal cinsiyet öğretimindeki etkisi, feminist uygulamaların bilgiyi üretme, koruma ve yaymanın yeni yöntemlerini nasıl mümkün kıldığı, feminist bilgi kuramının bir çıktısı olarak toplumsal cinsiyet kavramıyla birlikte toplumsal cinsiyet çalışmalarına da kaynaklık eden kadın arşivlerinin kadın tarihine, feminist entelektüel, politik ve kültürel çalışmalara sağladığı açılım ve erişimin, kadınların özgürleşmesine ne türden katkılarda bulunduğu tartışılacaktır.